Przedsiębiorcze państwo: Niewidzialna ręka innowacji napędzana przez państwo

Czy rozwój gospodarczy możliwy jest bez aktywnej roli państwa w kreowaniu innowacji? Ekonomistka Mariana Mazzucato z Uniwersytetu w Sussex w swojej głośnej książce „Przedsiębiorcze państwo” przekonuje, że nie. Publikacja, która w Polsce ukazała się w 2016 roku, stawia tezę, iż to właśnie odważne, publiczne inwestycje, a nie wyłącznie sektor prywatny, są fundamentem postępu technologicznego i gospodarczego. Mazzucato, polemizując z głównym nurtem ekonomii, dowodzi, że państwo nie jest jedynie regulatorem rynku, lecz kluczowym, „cierpliwym inwestorem” napędzającym innowacje.

Mazzucato burzy konwencjonalne przekonanie o ^{nieefektywności} i _biurokracji państwa, które miałoby jedynie pełnić rolę strażnika rynku. Autorka „Przedsiębiorczego państwa” udowadnia, że to państwowe inwestycje o wysokim ryzyku położyły fundamenty pod rewolucyjne technologie, takie jak Internet czy GPS, i umożliwiły sukces gigantom technologicznym, takim jak Apple i Google.

Uwaga: Rewolucyjne przełomy w IT, farmacji, biotechnologii, nanotechnologii i zielonej energetyce – wszystkie one, u swoich podstaw, finansowane były z publicznych środków. Dopiero na tak przygotowanym gruncie, sektor prywatny, w tym VC, dostrzega potencjał i wkracza do akcji, gdy ryzyko inwestycyjne jest już znacznie ograniczone. To państwo, z perspektywą długofalowego wzrostu gospodarczego, jest tym odważnym i cierpliwym inwestorem, gotowym podjąć ryzyko, którego sektor prywatny unika.

Praca Mazzucato, z przedmową Mateusza Morawieckiego do polskiego wydania, wpisuje się w nurt myślenia o aktywnej polityce przemysłowej. Autorka, nawiązując do dorobku Keynesa i Schumpetera, podkreśla, że innowacje są siłą napędową gospodarki, a państwo ma kluczową rolę w ich stymulowaniu.

Przykłady Chin czy Brazylii, aktywnie angażujących się w innowacyjne projekty czystych technologii, pokazują, że aktywne państwo jest niezbędne, niezależnie od poziomu rozwoju gospodarczego kraju. Kluczowe jest, by państwo miało jasną wizję wspierania przedsiębiorczości, ożywiając „zwierzęce instynkty biznesu”, zamiast ulegać lobbingowi o zbędne przywileje, takie jak ulgi podatkowe, które często prowadzą do gromadzenia kapitału zamiast inwestycji.

Mazzucato zdecydowanie sprzeciwia się podziałowi na dynamiczny i innowacyjny sektor prywatny oraz zbiurokratyzowany i nieudolny sektor publiczny. Utrwalanie tego stereotypu, jej zdaniem, przyczyniło się do błędnego przekonania, że kryzys finansowy z 2007 roku był skutkiem długu publicznego, a nie nadmiernego zadłużenia sektora prywatnego.

Paradoksalnie, wzrost długu publicznego w wielu krajach był konsekwencją pakietów ratunkowych dla banków i niedostatecznych inwestycji w badania i rozwój (B+R). Niemcy, inwestujące publicznie w strategiczne obszary, kontrastuje z biernymi Włochami czy Portugalią. Mazzucato podkreśla, że istotny jest nie sam deficyt budżetowy, lecz struktura wydatków publicznych. Kraje z wysokim długiem do PKB często zaniedbywały inwestycje w B+R, a narzucane im programy oszczędnościowe tylko pogłębiają problemy.

Uwaga: Relacje między sektorem publicznym i prywatnym w obszarze innowacji coraz częściej przypominają pasożytnictwo, a nie symbiozę. Nie chodzi o „wypieranie” inwestycji prywatnych, lecz o brak odwagi państwa w stawianiu wyzwań biznesowi. Badania wskazują, że należy skupić się na produkcji badawczo-rozwojowej, a nie na ulgach podatkowych.

Wiara w minimalną rolę państwa w gospodarce osłabia jego pozycję jako kluczowego gracza i utrudnia przyciągnięcie talentów do sektora publicznego. Tymczasem wytyczanie strategicznych kierunków rozwoju wymaga zaangażowania wybitnych ekspertów. Problem leży również w nieskutecznej komunikacji sukcesów państwa. Porażki są nagłaśniane, sukcesy często pomijane.

Mało kto wie, że algorytm Google powstał dzięki grantowi amerykańskiej NSF, a przeciwciała monoklonalne, fundament biotechnologii, odkryto w brytyjskich państwowych laboratoriach MRC. Innowacyjne firmy w USA często korzystały z publicznego VC dzięki programowi SBIR (Program Innowacyjno-Badawczy dla Małych Przedsiębiorstw).

Sektor prywatny nie pali się do inwestowania w innowacje o wysokim ryzyku. Często tworzy mity o swoim wyłącznym wkładzie w innowacje, gdy ryzyko zostaje zminimalizowane dzięki wcześniejszym inwestycjom publicznym. W latach 70. lobby prywatnego VC doprowadziło do obniżenia podatków od zysków kapitałowych, mimo że inwestycje VC kierowane są poziomem ryzyka, a nie wysokością podatków.

Uwaga: Sektor farmaceutyczny, silnie zależny od publicznego finansowania B+R, redukuje własne wydatki na badania, zwiększając krótkoterminowe zyski. W USA obserwuje się wzrost inwestycji publicznych i spadek prywatnych. Państwowe laboratoria opracowują nowe leki, a prywatne firmy zajmują się ich modyfikacją i marketingiem, przeznaczając środki na wykup akcji i wzrost wynagrodzeń zarządów, zamiast na B+R. Podobne mechanizmy pojawiają się w sektorze czystych technologii.

Ekonomia ewoluowała od koncepcji niewidzialnej ręki rynku przez interwencjonizm Keynesa do teorii wzrostu opartej na wiedzy. Początkowo Keynes i Schumpeter reprezentowali odmienne podejścia. Keynes chciał inwestycji publicznych dla stabilizacji cykli koniunkturalnych, Schumpeter widział rolę państwa w inwestycjach w innowacje, jako źródło wzrostu.

Dopiero później dostrzeżono związek między wzrostem a postępem technologicznym. Nowa teoria wzrostu podkreśla, że same wydatki na B+R nie wystarczą – potrzebny jest rozwój systemów innowacyjnych, w których wszyscy gracze (państwo, uniwersytety, firmy) współpracują efektywnie.

Mazzucato porównuje Japonię i ZSRR w latach 70. i 80. XX wieku. Japonia inwestowała 2.5% PKB w B+R, ZSRR – 4%. Sukces osiągnęła Japonia, dzięki stworzeniu systemu innowacyjnego, obejmującego sektor publiczny i prywatny, rozpraszając inwestycje na wiele branż, a nie tylko na przemysł zbrojeniowy i kosmiczny.

Uwaga: Japończycy uczyli się w USA i dzielili się wiedzą, a państwo wyznaczało strategiczne kierunki rozwoju. Ten przykład podkreśla, że kluczowe jest nie tylko wysokość nakładów na B+R, ale przede wszystkim efektywność i struktura systemu innowacji.

Ekonomistka obala mity dotyczące wzrostu napędzanego innowacjami. Innowacje nie zawsze przekładają się na lepsze wyniki produkcyjne firm. Sektor MŚP nie jest najważniejszy dla innowacji, lecz firmy szybko rosnące. VC nie kocha ryzyka i ma krótki horyzont inwestycyjny, wkraczając gdy ryzyko jest już opanowane przez inwestycje publiczne.

Patenty nie przesądzają o innowacyjności – firmy częściej je kupują, niż wytwarzają, a wiele patentów ma niską wartość, utrudniając postęp naukowy. Mazzucato demistyfikuje przekonanie, że prywatne jest zawsze efektywniejsze i bardziej innowacyjne niż publiczne, wskazując na kluczową rolę państwa.

Mazzucato kwestionuje mit o problemach Europy z przepływem wiedzy i komercjalizacją B+R. Europa ma po prostu mniejsze zasoby wiedzy i mniej środków publicznych na B+R niż USA. W USA badania na uczelniach i technologie firm na wczesnych etapach są finansowane osobno.

Uwaga: Ekonomistka jest przeciwna ulgom podatkowym i deregulacji, które nie przekładają się na wzrost innowacji, lecz zwiększają nierówności dochodowe. Prywatny biznes, domagając się pomocy od państwa, jednocześnie głosi hasła wolnego rynku. Podkreśla hipokryzję tego podejścia.

Wszystkie przełomowe wynalazki (energia jądrowa, Internet, nowe leki) powstały dzięki instytucjom publicznym. Gospodarka oparta na wiedzy nie wyłoniła się spontanicznie, lecz została zaplanowana i wykreowana odgórnie poprzez politykę przemysłową, której jednak często się nie docenia.

Mazzucato podkreśla, że państwo nie tylko wspiera, ale aktywnie tworzy rynki. Innowacje są procesem długotrwałym, ryzykownym i wymagającym cierpliwego kapitału, który najczęściej pochodzi z sektora publicznego. Sektor prywatny wchodzi w grę, gdy ryzyko jest już znacząco zredukowane.

USA, postrzegane jako kraj wolnego rynku, mają najbardziej przedsiębiorcze państwo, aktywnie angażujące się w ryzykowne projekty. Mazzucato wymienia cztery przykłady rządowych inicjatyw w USA:

Sukces Apple nie byłby możliwy bez publicznych inwestycji w kluczowe technologie (Internet, GPS, ekrany dotykowe). Apple wykorzystał genialność w integracji istniejących technologii, a nie w ich wynalezieniu. Diagram strategii innowacyjnej rządu Busha z 2006 roku pokazuje, że technologie składowe iPoda, iPhone’a i iPada pochodzą z publicznych inwestycji.

Uwaga: Apple komercjalizuje wynalazki stworzone przez naukowców finansowanych ze środków publicznych, często kupując firmy oferujące te rozwiązania. Państwo USA dbało nie tylko o bazę naukową, ale i o ochronę własności intelektualnej i dostęp do rynków globalnych. Sukces Apple jest przykładem symbiozy sektora publicznego i prywatnego, choć z przewagą korzyści dla tego drugiego.

W zielonych technologiach USA straciły lidera na rzecz Danii, Niemiec, Japonii i Chin z powodu zbyt dużych oczekiwań wobec VC i braku długofalowego wsparcia. Upadek firmy Solyndra pokazuje, że państwo powinno wyznaczać kierunek rozwoju i utrzymywać finansowanie od prototypu do produkcji masowej.

Chiny, z jasną strategią i państwowym bankiem rozwoju, stają się liderem w zielonej rewolucji. Państwowe banki rozwoju mają przewagę nad VC w ożywianiu innowacji, a zyski z pożyczek trafiają do podatników. Dalszy wysiłek państwa jest kluczowy dla konkurencyjności czystej energii i wzrostu gospodarczego. Należy wspierać nie tylko start-upy, ale i duże firmy, takie jak GE, i unikać nadmiernego polegania na VC.

Nakłady państwa na innowacje są społeczne, a zyski prywatne i nie wracają w pełni do gospodarki, ani bezpośrednio na innowacje, ani pośrednio przez podatki. Przykład Apple pokazuje model „nowej gospodarki” z brakiem stabilnego zatrudnienia, „optymalizacją” podatkową i koncentracją zysków w rękach zarządów.

Uwaga: Korporacje nie tworzą już centrów badawczych i skupiają się na krótkoterminowych projektach. System symbiotyczny zmienia się w pasożytniczy. Skoro państwo ponosi ryzyko i inwestuje w innowacje, powinno mieć udział w zyskach poprzez opłaty licencyjne, „złotą akcję” w patentach, zwrot części grantów powyżej określonego dochodu oraz państwowe banki rozwoju.

Rozwój napędzany innowacjami wymaga zrozumienia roli sektora publicznego i prywatnego. Innowacje są wynikiem współpracy wielu instytucji i upowszechniania wiedzy. Gospodarka kapitalistyczna zawsze była i będzie podporządkowana państwu, które powinno tworzyć i kształtować rynki.

Czas wyzwolić się od mitów i docenić państwo jako kluczowego gracza w innowacjach, bez którego dalszy rozwój byłby niemożliwy.