Loża Bankierów: Tajemnice i Wpływ Banku Rozrachunków Międzynarodowych

Niedzielne spotkania w dyskrecji

Co dwa miesiące, w niedzielne wieczory, w atmosferze całkowitej dyskrecji, zbierają się przedstawiciele najważniejszych banków centralnych świata. Ich rekomendacje stanowią fundament dla prac pozostałych komitetów BIS oraz przygotowują grunt pod poniedziałkowe Global Economic Meeting. To szersze forum gromadzi reprezentantów trzydziestu banków centralnych, uznawanych za kluczowe dla globalnej gospodarki. Obok uczestników niedzielnych spotkań, w poniedziałkowych obradach biorą udział również przedstawiciele banków z Polski, Republiki Południowej Afryki czy Hiszpanii. Prezesi banków z mniejszych państw, takich jak Węgry czy Nowa Zelandia, uczestniczą jako obserwatorzy. Natomiast prezesi banków krajów trzeciej kategorii, na przykład z Macedonii czy Słowacji, nie są dopuszczani do sali obrad i muszą szukać informacji w kuluarach.

Decyzje dotyczące stóp procentowych i polityki pieniężnej są podejmowane na Global Economy Meetings, z dala od wzroku dziennikarzy. Media nie mają wstępu nawet do siedziby banku, a protokoły ze spotkań nie są upubliczniane. Dzieje się tak mimo faktu, że bankierzy obradujący w Bazylei są funkcjonariuszami publicznymi, finansowanymi z pieniędzy podatników.

Global Economic Meeting

Poniedziałkowe forum BIS gromadzące reprezentantów 30 kluczowych banków centralnych, gdzie zapadają decyzje o polityce pieniężnej.

Dyskrecja BIS

Kluczowy element działania BIS, charakteryzujący się zamkniętymi spotkaniami i brakiem transparentności dla mediów i opinii publicznej.

Krótka historia BIS

BIS został założony w 1930 roku, pierwotnie w celu zarządzania spłatą niemieckich reparacji wojennych po I wojnie światowej. Kluczowymi postaciami przy jego powołaniu byli Montagu Norman, ówczesny prezes Banku Anglii, oraz Hjalmar Schacht, prezes Banku Rzeszy, wybitny ekonomista i bankier, który odegrał istotną rolę w odbudowie niemieckiej gospodarki. W gronie założycieli BIS znalazły się banki centralne Wielkiej Brytanii, Niemiec, Francji, Włoch, Belgii oraz konsorcjum banków japońskich. Udziały nabyło także konsorcjum banków amerykańskich, w tym J.P. Morgan, First National Bank of New York i First National Bank of Chicago.

Utworzenie BIS było spełnieniem aspiracji szefów banków centralnych do posiadania instytucji niezależnej od polityków i kontroli mediów. Bank od początku był samofinansujący się i działał na rzecz swoich akcjonariuszy i założycieli. Po I wojnie światowej wspierał odbudowę niemieckiej gospodarki, a w czasie II wojny światowej stał się narzędziem Banku Rzeszy, przejmując zrabowane przez nazistów złoto i prowadząc transakcje walutowe. Bliskie relacje BIS z Berlinem były znane w Londynie i Waszyngtonie. Wojna tocząca się kilkanaście kilometrów od Bazylei nie miała wpływu na działalność banku. Spotkania zarządu zostały zawieszone, ale pracownicy z krajów będących w stanie wojny kontynuowali współpracę. Po 1945 roku pięciu dyrektorów BIS zostało oskarżonych o zbrodnie wojenne. BIS zapewnił ciągłość interesów finansowych i gospodarczych Banku Rzeszy i jego następców.

Montagu Norman

Ówczesny prezes Banku Anglii, kluczowa postać przy powołaniu BIS w 1930 roku.

Hjalmar Schacht

Prezes Banku Rzeszy, wybitny ekonomista i bankier, współzałożyciel BIS.

1. 1930: Założenie BIS w celu zarządzania reparacjami.
2. Okres powojenny: Wsparcie odbudowy niemieckiej gospodarki.
3. II Wojna Światowa: BIS jako narzędzie Banku Rzeszy.
4. Po 1945: Oskarżenia o zbrodnie wojenne wobec dyrektorów BIS.

Obecnie misją BIS jest wspieranie banków centralnych w dążeniu do stabilizacji monetarnej i finansowej, promowanie międzynarodowej współpracy oraz pełnienie funkcji banku dla banków centralnych. BIS kieruje operacjami swoich akcjonariuszy, czyli banków centralnych, i przed nimi odpowiada. Bank nadzoruje również banki komercyjne poprzez Bazylejski Komitet ds. Nadzoru Bankowego, który ustala wymogi kapitałowe i płynnościowe. Chociaż zalecenia Komitetu nie są prawnie egzekwowalne, w wielu krajach stanowią one de facto standardy prawne. BIS jest kluczowym elementem globalnego systemu finansowego, który skutecznie przetrwał liczne wstrząsy historyczne i kryzysy.

„BIS jest kluczowym elementem globalnego systemu finansowego, który skutecznie przetrwał liczne wstrząsy historyczne i kryzysy.”

Ojcowie założyciele i skaza genetyczna

Adam LeBor w swojej książce szczegółowo opisuje kulisy powstania BIS. Bezpośrednim impulsem były ogromne reparacje nałożone na Niemcy po I wojnie światowej. Początek lat 20. XX wieku to czas dyskusji o sposobach spłaty tych zobowiązań, tak aby nie zaszkodzić międzynarodowej współpracy handlowej. Powstał Plan Dawesa, a następnie, w dobie kryzysu 1929 roku, Plan Younga. Schachtowi zależało na redukcji odszkodowań i odbudowie Niemiec przy pomocy kredytów i inwestycji z rynków anglosaskich. Normanowi i innym międzynarodowym bankierom chodziło o utworzenie banku niezależnego od polityków, co w innych okolicznościach byłoby trudne do osiągnięcia. Cele Schachta i międzynarodowej finansjery okazały się zbieżne.

BIS, powołany w 1930 roku, miał przechowywać depozyty banków centralnych w złocie i walutach wymienialnych, ułatwiając regulowanie płatności międzynarodowych. W ten sposób powstała pierwsza w historii izba rozrachunkowa dla banków centralnych. Bank mógł również kupować i sprzedawać złoto oraz handlować papierami wartościowymi (z wyłączeniem akcji). Statut BIS zabraniał mu posiadania pakietów kontrolnych w przedsiębiorstwach, nieruchomości (poza siedzibą), otwierania rachunków klientom indywidualnym i emisji banknotów. Jednak, jak zauważa LeBor, nie przeszkodziło to BIS stać się „perpetuum mobile do robienia pieniędzy”.

Choć BIS miał być apolityczny, poprzez powiązania personalne był głęboko uwikłany w politykę. Również jego misja związana z reparacjami nie była neutralna i szybko straciła aktualność. Po wyborach w 1931 roku, w których do Reichstagu weszli komuniści i naziści, w Niemczech narastał niepokój, kapitał odpływał, rosło bezrobocie, a Republika Weimarska pogrążała się w kryzysie. Niemcy nie były w stanie spłacać reparacji, co doprowadziło do ich zawieszenia, a następnie anulowania w 1932 roku na konferencji w Lozannie.

„BIS, powołany w 1930 roku, miał przechowywać depozyty banków centralnych w złocie i walutach wymienialnych, ułatwiając regulowanie płatności międzynarodowych.”

Nowy kapitalizm i ramię Banku Rzeszy

Po upadku Republiki Weimarskiej i dojściu do władzy nazistów, kierownictwo BIS, z dominującą rolą Amerykanów, z optymizmem przyjęło wprowadzenie porządku i dyscypliny w „nowych” Niemczech. Finansiści z Wall Street cieszyli się z odsunięcia widma bolszewizmu, nie bacząc na cenę. Plany wspierania Niemiec, mające ułatwić spłatę reparacji, zachęciły wiele amerykańskich firm do inwestycji w niemiecki przemysł. Standard Oil nawiązał współpracę z niesławnym koncernem IG Farben, podobnie jak International Nickel Company. Duże udziały w niemieckich przedsiębiorstwach miał również ITT, a niemieckie filie Forda i General Motors (Opel) produkowały samochody na potrzeby armii. Amerykańscy finansiści i prawnicy dbali o to, by kapitał, towary i wiedza specjalistyczna płynęły do III Rzeszy szerokim strumieniem, ignorując przeznaczenie kredytów – czy na reparacje, czy na zbrojenia. W trakcie wojny okazało się, że amerykańskie filie IG Farben prowadziły szpiegostwo na rzecz III Rzeszy.

• Standard Oil współpracuje z IG Farben
• International Nickel Company angażuje się w niemiecki przemysł
• ITT posiada duże udziały w Niemczech
• Filie Forda i GM produkują dla armii niemieckiej

BIS miał zarządzać reparacjami, które ostatecznie anulowano. Miał koordynować system walutowy oparty na parytecie złota, który upadł w wyniku wielkiego kryzysu. Mimo to bank przetrwał, zakorzeniony w umowie międzynarodowej i niezmiennym statucie. Schacht i Norman stworzyli bank „na miarę swoich czasów”, jak pisze LeBor. Ich bliskie relacje trwały nawet po tym, jak Hitler zdymisjonował Schachta w 1939 roku.

Koniec reparacji i upadek systemu waluty złotej okazały się dla BIS korzystne. Bank mógł skoncentrować się na budowie ponadnarodowego systemu finansowego, opartego na swobodnym przepływie kapitału, wolnego od kontroli. W ten sposób niewielka grupa finansistów, nieodpowiedzialna przed żadnym rządem, zyskała ogromną władzę ekonomiczną i polityczną. Największe korzyści czerpały Niemcy, które otrzymywały pożyczki, kontakty biznesowe, a nawet sankcję dla zaangażowania Banku Rzeszy w grabież majątków żydowskich i krajów podbitych. Bankierzy BIS uważali, że ich zadaniem są finanse, a nie moralność czy polityka.

LeBor opisuje przykład czechosłowackiego złota. Po aneksji Kraju Sudetów, Narodowy Bank Czechosłowacji przeniósł rezerwy złota do Banku Anglii, część na konto własne, a część na konto BIS. Po zajęciu całej Czechosłowacji Niemcy wymusili transfer złota z obu kont na subkonto Banku Rzeszy. Prezes Banku Anglii, Norman, nie analizował, czy dyspozycja została wydana pod przymusem. Prezes BIS miał wątpliwości, ale prawnicy je rozwiali – dyspozycja jest, przelew musi być wykonany. Ostatecznie tylko złoto z konta BIS trafiło do Banku Rzeszy, drugi przelew zablokował brytyjski kanclerz skarbu.

„Bankierzy BIS uważali, że ich zadaniem są finanse, a nie moralność czy polityka.”

W brytyjskiej prasie pojawiły się głosy o likwidacji BIS, by nie wspierał Niemiec finansowo. Jednak bank przetrwał, oficjalnie w „granicach politycznej neutralności”, z zamiarem wsparcia powojennej rekonstrukcji finansowej.

Neutralność w praktyce oznaczała, że BIS nie udzielał kredytów bankom centralnym państw w konflikcie. Jednak pod prezesurą Amerykanina Thomasa McKittricka, który pozostał na stanowisku nawet po przystąpieniu USA do wojny, BIS stał się filią Banku Rzeszy. Uznawał aneksje i kontrolę nazistów nad bankami centralnymi podbitych krajów, prowadził transakcje walutowe z Bankiem Rzeszy i przyjmował zrabowane złoto do końca wojny.

Neutralność prezesa McKittricka była kontrowersyjna, ale utrzymał stanowisko dzięki dobrym relacjom z niemieckimi kolegami i poparciu anglosaskiej finansjery. W 1943 roku działalność BIS osłabła, ale bank czerpał zyski z inwestycji w Niemczech, otrzymując odsetki od Banku Rzeszy. Od 1940 roku Niemcy spłacali zobowiązania w złocie, pochodzącym z grabieży banków centralnych okupowanych krajów, majątków obywateli i ofiar obozów koncentracyjnych. Warto podkreślić, że BIS nie był jedynym, który przyjmował zrabowane złoto; robiły to również szwajcarskie banki komercyjne i Szwajcarski Bank Narodowy.

BIS był kluczowym partnerem handlowym III Rzeszy, kanałem finansowym umożliwiającym Niemcom zakup zaopatrzenia wojennego w krajach neutralnych. Pod koniec wojny alianci musieli zdecydować o przyszłości banku w Bazylei.

Trafiony, nie zatopiony i Plan Marshalla

W 1944 roku na konferencji w Bretton Woods alianci kreślili powojenny ład gospodarczy. Powołano Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) i Bank Światowy. Dalsze istnienie BIS wydawało się zbędne, zwłaszcza w kontekście jego wojennej przeszłości. Departament Skarbu USA był przeciwny BIS, ale argumenty prezesa McKittricka o „neutralności” zyskały aprobatę świata finansów.

W 1946 roku rozpoczęła się batalia o odblokowanie aktywów BIS. Przełom nastąpił w 1948 roku, gdy bank zgodził się zwrócić część złota Belgii i Holandii. W zamian Sojusznicza Komisja Trójstronna zrzekła się roszczeń wobec banku, a Departament Skarbu USA odblokował jego aktywa. Rezolucja z Bretton Woods wzywająca do likwidacji BIS została zapomniana.

Podobnie stało się z ustaleniami poczdamskimi o decentralizacji niemieckiej gospodarki i likwidacji karteli. W 1947 roku dominowała już koncepcja odbudowy niemieckiego przemysłu w ramach Planu Marshalla. Inwestycje amerykańskie w Europie miały swoją cenę – współpracę finansową i polityczną, a w przyszłości unię europejską, jako gwarancję pokoju. W tym kontekście BIS, który nie konkurował z MFW i Bankiem Światowym, miał odegrać istotną rolę, nadzorując system płatności, harmonizując kursy i pośrednicząc między bankami centralnymi.

Plan Marshalla i reformy w Niemczech, w tym powstanie Banku Krajów Niemieckich i reforma walutowa, przyczyniły się do szybkiego wzrostu gospodarczego w strefach okupacyjnych. Ludwig Erhard, dyrektor gospodarczy strefy brytyjskiej i amerykańskiej, był postrzegany jako cudotwórca, podobnie jak wcześniej Schacht. Jednak odrodzenie gospodarcze miało korzenie w strukturach III Rzeszy. Majątek trwały Niemiec w 1948 roku był większy niż w 1936 roku, a ciągłość elit finansowych sięgała czasów nazizmu. Szacuje się, że w latach 1948–80 39% kierownictwa Banku Federalnego (następcy Banku Krajów Niemieckich) stanowili byli naziści. Nowe Niemcy przyjmowały z otwartymi ramionami również przemysłowców współpracujących z Hitlerem, nawet tych skazanych w Norymberdze, jak dyrektorzy IG Farben.

„Plan Marshalla i reformy w Niemczech przyczyniły się do szybkiego wzrostu gospodarczego.”

Rządy technokratów i Bazylejska Wieża

Plan Marshalla, integracja Europy, odbudowa Niemiec i przeciwwaga dla ZSRR – w tym kontekście BIS miał odgrywać centralną rolę. W 1950 roku powstała Europejska Unia Płatnicza, z BIS jako pośrednikiem rozliczeń. Kolejnym krokiem była Europejska Wspólnota Węgla i Stali (1951), poprzedniczka Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (1958), mająca zabezpieczać dominację niemieckich karteli. Proces integracji przedstawiano jako techniczny, a nie polityczny.

Po II wojnie światowej BIS rozwijał się. Europejska Unia Płatnicza okazała się sukcesem, a od 1959 roku waluty Europy Zachodniej były wymienialne między sobą i na dolary USA. Choć Rezerwa Federalna nie była akcjonariuszem BIS, od 1960 roku jej przedstawiciel uczestniczył w spotkaniach w Bazylei, a w 1970 roku do banku dołączyły Kanada i Japonia. BIS skutecznie interweniował na rynkach walutowych. W latach 60. utworzono London Gold Pool, przekształcony później w Komitet ds. złota i wymiany walut, działający do dziś w ramach BIS.

Świat się zmieniał, odchodziła stara gwardia bankierów z czasów wojny, jak Schacht i Karl Blessing. Przed wojną Blessing pracował w BIS, a w czasie wojny w kartelu Kontinental-Oel, zbudowanym na grabieży i pracy niewolniczej. Po wojnie Blessing został aresztowany, ale uniknął oskarżenia o zbrodnie wojenne dzięki wpływowym kolegom.

Odejście tych postaci oznaczało koniec epoki i przejście do globalnej gospodarki, w której BIS musiał znaleźć nowe miejsce. Powołany po I wojnie, by zarządzać reparacjami, a po II wojnie, by stabilizować cenę złota, po zerwaniu przez Nixona z systemem waluty złotej w 1971 roku, BIS musiał redefiniować swoją rolę. Nie było to trudne, gdyż procedury MFW były powolne, a BIS mógł szybko udzielać doraźnej pomocy.

W czasie zimnej wojny, w nowej siedzibie zwanej Bazylejską Wieżą, BIS stał się miejscem spotkań świata kapitalistycznego i komunistycznego. Zdaniem LeBora, Węgry, z liberalną gospodarką, odgrywały szczególną rolę w tych kontaktach, przyczyniając się do upadku żelaznej kurtyny. BIS pomógł Węgrom kredytem pomostowym, gdy kraj znalazł się w trudnej sytuacji finansowej.

„W czasie zimnej wojny, BIS stał się miejscem spotkań świata kapitalistycznego i komunistycznego.”

LeBor sugeruje, że BIS odegrał ważną rolę w upadku komunizmu, pomijając rolę polskiej „Solidarności”.

Partner integracji europejskiej i nowe wyzwania

BIS umacniał swoją pozycję, a jego przedstawiciele uczestniczyli w procesie integracji europejskiej, w tym w projekcie Unii Gospodarczej i Walutowej oraz wprowadzeniu euro. Komisja Jacquesa Delorsa, z udziałem prezesów banków centralnych z BIS i dyrektora generalnego banku, Alexandre Lamfalussy’ego, w 1989 roku przedstawiła raport z zasadami dla przyszłego Europejskiego Banku Centralnego (EBC). Po przyjęciu raportu integracja przyspieszyła, Traktat z Maastricht (1992) powołał Unię Europejską, a wkrótce zaczął działać wspólny rynek. W 1993 roku powstał Europejski Instytut Walutowy, przekształcony w EBC w 1998 roku, z Lamfalussym jako pierwszym prezesem.

Euro wprowadzono do rozliczeń w 1999 roku, a do obiegu w 2002 roku. Wspólna waluta, zdaniem LeBora, była decyzją polityczną, mającą przyspieszyć powstanie jednego państwa. Banki centralne strefy euro oddały kontrolę nad polityką pieniężną EBC, którego etos nawiązywał do czasów Normana i Schachta, a brak odpowiedzialności przed kimkolwiek był odbiciem BIS. Cel EBC – stabilność cen – odzwierciedlał wpływ niemieckiego Bundesbanku, co stawiało słabsze gospodarki w trudnej sytuacji.

Komisja Delorsa

Komisja pod przewodnictwem Jacquesa Delorsa, która w 1989 roku przedstawiła raport z zasadami dla przyszłego EBC, kluczowy dla integracji walutowej Europy.

Traktat z Maastricht

Traktat z 1992 roku, który powołał Unię Europejską i przyspieszył proces integracji gospodarczej i walutowej.

LeBor zauważa podobieństwo scenariusza integracji europejskiej do wizji nazistowskich ekonomistów. W archiwach BIS znajduje się memorandum Waltera Funka z 1943 roku, z planami zjednoczenia kontynentu, wspólnego rynku, waluty i wiodącej roli Niemiec. Mimo różnic w wartościach, BIS łączy obie koncepcje, dając następcom Banku Rzeszy forum do prezentacji idei integracji.

Po powstaniu EBC, BIS musiał otworzyć się na świat. Rezerwa Federalna USA w końcu nabyła udziały w BIS, a następnie Chiny, Indie, Rosja, Brazylia, Arabia Saudyjska i Hong Kong. Amerykanie uznali, że finanse dominują nad handlem, a BIS jest centrum wiedzy o bankach i forum dla banków centralnych. Tajemniczość nie była przeszkodą, wręcz przeciwnie.

Jednak świat się zmienia, a kryzys finansowy zwiększył presję opinii publicznej na transparentność banków. BIS zarządza publicznymi pieniędzmi i czerpie zyski. Komitety bazylejskie tworzą standardy dla banków komercyjnych, dotyczące transparentności i odpowiedzialności. Czy podobne zasady nie powinny dotyczyć samego BIS? LeBor sugeruje, że BIS musi się zmodernizować, zrezygnować z nietykalności i publikować protokoły ze spotkań, inaczej straci władzę. Czy ma rację? Czas pokaże.

„Czy podobne zasady transparentności i odpowiedzialności nie powinny dotyczyć samego BIS?”